Ruszkowski Jerzy Stanisław (1887–1934), zoolog, helmintolog, docent Uniw. Warsz. Ur. 14 XI w Widzowie (niedaleko Radomska), pochodził z rodziny szlacheckiej h. Pobóg, był synem Józefa Pelagiusza, urzędnika Tow. Kredytowego w Piotrkowie, i Ludwiki Marii z Danielewiczów.
Do szkół R. uczęszczał w Piotrkowie, skąd za udział w strajku szkolnym 1905 r. musiał przenieść się do Krakowa, tu w r. 1908 w Gimnazjum św. Anny zdał maturę. W l. 1908–11 studiował przedmioty przyrodnicze na UJ, a od r. 1911 zoologię (pod kierunkiem H. Blanca) na wydz. przyrodniczym uniwersytetu w Lozannie. W r. 1913 wrócił do kraju i przez krótki czas pracował jako asystent na Kursach Przemysłowo-Rolniczych w Warszawie. Następnie uczył przyrodoznawstwa w gimnazjach w Piotrkowie (1914/15), Ostrowcu (pow. opatowski) w l. 1915–18, i Radomiu (1918/19). W czasie pracy w Ostrowcu zebrał na podstawie ankiety wśród 300 uczniów (w wieku 8–16 lat) okolicznych szkół wiejskich i miejskich informacje, które posłużyły do ogłoszenia broszury pt. Znajomość ssaków wśród dzieci. Przyczynek do psychologii dziecka (Piotrków 1917).
W r. 1919 podjął R. dalsze studia na Uniw. Warsz., specjalizując się w zakresie parazytologii, dn. 1 I 1921 został młodszym asystentem w Zakładzie Zoologii Systematycznej i Morfologicznej Uniw. Warsz., a 1 X 1923 tamże starszym asystentem. Równocześnie R. pracował w l. 1919–24 jako nauczyciel przyrodoznawstwa w Szkole Handlowej Zgromadzenia Kupców m. st. Warszawy. W r. 1923 uzyskał doktorat filozofii, na podstawie pisanej pod kierunkiem Konstantego Janickiego rozprawy pt. Die postembryonale Entwicklung von Hemistomum alatum Dies, auf Grund experimenteller Untersuchungen („Bulletin de l’Académie Polonaise des Sciences et des Lettres, Classe des Sciences Mathématiques et Naturelles, S. B Sciences Naturelles” 1921). W pracy tej przedstawił pierwsze stadia skomplikowanego cyklu rozwojowego pasożytniczej przywry Alaria alata żyjącej w dwunastnicy lisa, wykazując, że pierwszymi żywicielami pośrednimi są ślimaki z rodziny zatoczkowatych Planorbis planorbis i Anisus vortex, w których tworzą się sporocyty.
Dzięki poparciu K. Janickiego udał się R. w r. 1925 do Paryża, gdzie kształcił się w pracowni parazytologicznej E. Brumpta na Faculté de Médicine i prowadził dalsze badania nad przywrami, publikując m. in. Sur quelques anomalies des Trématodes („Annales de Parasitologic Humaine et Comparée” T. 3: 1925 no 4). W czerwcu t. r. przebywał krótko w Tunisie w oazie Gabès. Od r. akad. 1928/9 miał R. na Uniw. Warsz. wykłady zlecone z parazytologii i fauny morskiej (1929/30 i 1933/4) dla zoologów, a w l. akad. 1930/1–1932/3 także zoologii z parazytologią dla farmaceutów, zaś w l. 1926–9 zoologii na rocznych kursach prowizorskich farmacji zorganizowanych przez Związek Zawodowy Farmaceutów Pracowników RP przy Wydz. Farmaceutycznym Uniw. Warsz. W r. 1930 uzyskał veniam legendi z zakresu zoologii. Po śmierci K. Janickiego od listopada 1932 prowadził także wykłady z zoologii i faktycznie kierował całym zakładem. W r. akad. 1931/2 był przedstawicielem docentów w Radzie Wydz. Matematyczno-Przyrodniczego Uniw. Warsz. R. należał do grona uczniów Janickiego, tworzących tzw. warszawską szkołę parazytologiczną. Był znakomitym specjalistą w dziedzinie helmintologii, zwłaszcza w rozwiązywaniu zagadnień cyklów rozwojowych przywr i tasiemców. Ogółem ogłosił 20 prac głównie o charakterze naukowo-eksperymentalnym. Zapisał się również na polu fizjografii kraju, publikując Materiały do fauny helmintologicznej Polski. Cz. I („Spraw. Kom. Fizjograficznej PAU za r. 1925” T. 60: 1926), w których przedstawił po raz pierwszy w polskiej literaturze listę 68 gatunków pasożytów wewnętrznych kręgowców. Głównie jednak, pod wpływem Janickiego, poświęcił się badaniom nad biologią rozwoju przywr i tasiemców ryb morskich, co miało doniosłe znaczenie dla wyjaśnienia niektórych dróg filogenetycznego rozwoju ewolucyjnego. Prace jego są do dzisiaj cytowane jako podstawowe w międzynarodowej literaturze. Najważniejszy był cykl trzech rozpraw pod wspólnym tytułem: Études sur le cycle évolutif et sur la structure de Cestodes de mer. W części pierwszej, Echinobothrium benedeni n. sp., ses larves et son hôte intermédiaire Hippolyte varians Leach („Bulletin International de l’Académie Polonaise des Sciences et des Lettres, Classe des Sciences Mathématiques et Naturelles”, S. B, No 7B, juillet 1927), opisując szczegółowo larwy nowego gatunku jednego z mniejszych tasiemców pasożytujących w rybach spodoustych (płaszczkach) stwierdził, że żywicielem pośrednim larw tych tasiemców jest mały skorupiak dziesięcionogi Hippolyte varians Leach, którym odżywiają się te ryby. Badania te przeprowadził w stacjach biologicznych w Neapolu i Roscoff (dokąd wyjechał korzystając ze stypendium Rockefellera). Praca ta, odznaczona na III konkursie naukowym Związku Stowarzyszeń Asystentów Wyższych Uczelni RP (1929), była prawdopodobnie podstawą habilitacji R-ego (brak dokumentów w AAN i w Arch. Uniw. Warsz.).
Drugą częścią cyklu była publikacja: Sur les larves de Gyrocotyle urna (Gr. et Wagen) (tamże No 7–10 B II, juillet-décembre 1931), poprzedzona badaniami eksperymentalnymi w norweskiej stacji biologicznej na wyspie Herdla koło Bergen (gdzie przebywał w l. 1927, 1928 i 1932 jako stypendysta Fundacji Kultury Narodowej). R. zajął się w tej pracy rozwojem larw tasiemca Gyrocotyle urna (Gr. et Wagen), pasożytującego w jelitach ryb spodoustych – przerazach (Chimaera monstrosa L.) i wykazał, że pierwotną postacią larwalną jest wolnopływająca, orzęsiona likofera zaopatrzona w 10 haczyków embrionalnych. Dzięki temu rozstrzygnięta została sprawa dotychczas niepewnego stanowiska systematyczno-filogenetycznego tej grupy tasiemców (Cestodaria, rząd Gyrocotylidea). Trzecia część pracy Le cycle évolutif du Tetrarhynque Grillotia erinaceus (van Beneden 1858) („Mémoires de l’Académie Polonaise des Sciences et des Lettres, Classe des Sciences Mathématiques et Naturelles”, S. B, Kr. 1934 No 6) referowała badania eksperymentalne nad cyklem rozwojowym tasiemca (Grillotia erinaceus (van Beneden) z rzędu Tetrarhynchidea (Cestodes), wyłącznych pasożytów ryb spodoustych (płaszczek – Raja oxyrhynchus), o nie wyjaśnionym w pełni do dzisiaj cyklu rozwojowym, prawdopodobnie z dwoma żywicielami pośrednimi. We wcześniejszej pracy: Sur la découverte d’un ectoparasite Amphibdella torpedinis dans le coeur des torpilles („Publicazioni della Stazione Zoologica di Napoli” Vol. 11: 1931 No 2) przedstawił R. przykład przejścia w obrębie tego samego gatunku przywry od życia ektopasożytniczego na skrzelach płaszczek do życia endopasożytniczego w ich układzie krwionośnym. Prześledził również doświadczalnie rozwój pospolitego w kraju tasiemca ptaków wodnych, którego żywicielami pośrednimi są drobne skorupiaki planktonowe Cyclops strenuus Fischer i C. insignis Claus, opisując budowę larw w różnych stadiach ich rozwoju w pracy: Le cycle évolutif du Cestode Drepanidotaenia lanceolata (Bloch) („Bulletin International de l’Académie Polonaise des Sciences et des Lettres, Classe des Sciences Mathématiques et Naturelles, S. B II, No 1–4 Kr. 1932). R. opisał dwa nowe gatunki pasożytów: Telorchis gabesensis (przywra żółwia Mauremys leprosa Schweigger) i Echinobothrium benedeni Ruszk. (tasiemiec), a jego nazwisko także zostało utrwalone w nazwie gatunkowej Unicoecum ruszkowskii H. W. Stunkard 1925 (przywra żółwia północnoamerykańskiego Pseudemys scripta Schoepff). W r. 1928 odbył R. podróż do Parany, skąd przywiózł zbiory bezkręgowców do Państwowego Muzeum Zoologicznego w Warszawie. Wspomnianemu Muzeum przekazał także w testamencie swój księgozbiór specjalistyczny złożony z 2 tys. woluminów. R. był w l. 1928–9 sekretarzem Oddziału Warszawskiego Polskiego Tow. Anatomiczno-Zoologicznego i od r. 1926/7 członkiem Komisji Fizjograficznej Wydz. Matematyczno-Przyrodniczego PAU. Zmarł po dłuższej chorobie 20 VI 1934 w Piotrkowie Trybunalskim i został pochowany na miejscowym cmentarzu.
R. rodziny nie założył.
Hirsch G., Index biologorum, Berlin 1928; Peretiatkowicz-Sobeski, Współcz. kultura pol.; Słown. biologów (E. Grabda); Uniwersytet Warszawski – Skład uniwersytetu i spis wykładów za 1. akad. 1921/2–1934/5; Zagórowski, Spis nauczycieli, I 134; – Brzęk G., Historia zoologii w Polsce do r. 1918, Cz. III – Materiały do historii ośrodka warszawskiego, L. 1955; tenże, Stacja Hydrobiologiczna na Wigrach, L. 1988; Grabda J., Marine Fish Parasitology. An Outline, W.–Weinheim 1991 s. 108–9 (fot.); Grabda E., Kozar Z., Ślusarski W., Parasitology and Parasitologists in Poland, W. 1958 s. 8–9, 18–19; Grassé P., Traité de zoologie T. 4/1, Paris 1961 s. 342, 346, 470, 559; Koskowski B., Propedeutyka farmaceutyczna, W. 1932 s. 220; Laszczkowska W., Zarys rozwoju Biblioteki Instytutu Zoologicznego Polskiej Akademii Nauk, „Memorabilia Zoologica” Nr 13: 1965; Manteuffel, Uniw. Warsz. 1915/16–1934/5; Maślankiewiczowa Z., Biologowie polscy, Lw.–W. (1938); Michajłow W., Pasożytnictwo a ewolucja, W. 1960; Stefański W., Śp. Jerzy Stanisław Ruszkowski, „Folia Morphologica” Vol. 5: 1934/5 nr 3 s. 203–6 (fot., bibliogr.); Tarczyński S., Zarys parazytologii systematycznej, W. 1970; Zarys dziejów nauk przyrodniczych w Polsce, W. 1983; – Spraw. dyrektora c. k. Gimn. Nowodworskiego czyli Św. Anny w Krakowie za r. szk. 1908 s. 85; Spraw. Funduszu Kultury Narodowej 1931 I 51, 1934 II 43, 95, 1937 III 181, 238; Spraw. Państwowego Muzeum Zoologicznego za r. 1929, W. 1931 s. 9, 11, 13, 24; – „Annales de Parasitologic Humaine et Comparée” (Paris) T. 5: 1927 No 2 s. 117–26, 186, T. 12: 1934 No 5 s. 445–6; „Folia Morphologica” Vol. 1: 1929 Nr 1 s. 73–5, 91, Vol. 2: 1930 nr 1 s. 64, nr 2 s. 132, Vol. 3: 1931 nr 4 s. 245; „Kosmos”, S. A, R. 11: 1962 z. 6 s. 639; „Kron. Farmac.” R. 25: 1926 nr 6 s. 11, nr 9 s. 23, R. 27: 1928 nr 7 s. 123, 125 (fot.); „Kur. Warsz.” 1934 nr 168 s. 9; „Nauka Pol.” T. 6: 1927 s. 399, T. 13: 1930 s. 161; „Prace Państw. Muz. Zoolog.” T. 7: 1928 z. 1 s. 13–14, T. 8: 1929 z. 1 s. 6–8; „Przegl. Zoolog.” T. 10: 1966 z. 4 s. 386, 389; „Roczn. PAU” za l. 1926/7 (1928) – 1933/4 (1935); Studia i Mater. z Dziej. Nauki Pol., S. B, W. 1970 z. 19 s. 103; „Warsz. Czas. Lek.” R. 6: 1929 nr 19 s. 457–8; „Wszechświat” 1934 nr 6 s. 191 (fot.); – Arch. Działu Dokumentacji Inst. Zoolog. PAN w W.: sygn. 72, 73 Korespondencje R-ego; Arch. UJ: S. II 205a, WF II 349a, 350a, 351a, 354; S II 515; Arch. Uniw. Warsz.: Teczka studencka 6534; Paraf. św. Macieja w Kruszynie: Liber baptisatorum 1887/150.
Andrzej Dzięczkowski